~~ met dank aan Daniël Pletinckx & Visual Dimension bvba, Erfgoedafdeling Cultural Heritage / dit artikel is een vertaling van The Ename carillon – exterior, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of the Benedictine abbey of Ename / vertaald door Ilse Bostyn / credits: zie onderaan dit artikel 

Rond het jaar 2000 hebben wij een globale, virtuele reconstructie gemaakt van de westelijke vleugel van de abdij van Ename rond 1665, met de kamers van de abt, de gastenkamers en de beiaardtoren.

In de opgegraven abdijgebouwen (1982-2004) zijn de gastenverblijven gemakkelijk te herkennen als het westelijke deel van het abdijcomplex. In een vorig weblogartikel (De wereld van abt De Loose) hadden we het over de abt die de abdij van 1657 tot 1682 beheerde en die niet alleen opdracht gaf tot belangrijke werken aan deze westelijke vleugel (zoals de beiaardtoren), maar ons ook een groot aantal documenten naliet die ons helpen bij de reconstructie van deze periode.

In 2019 hebben we de reconstructie van deze westvleugel met beiaardtoren herzien, op basis van een gedetailleerde studie van de foto’s van de opgravingen uit 1985-1990 en de originele kaart en tekening van het vooraanzicht uit 1661 van landmeter Jan Bale. Een groot deel van ons werk ging naar de reconstructie van de beiaardtoren, die tussen 1658 en 1660 werd gebouwd. De 27 beiaardklokken werden in 1660 gegoten door Pieter Hemony, die op dat moment in de stad Gent verbleef. Twintig jaar later, toen Pieter Hemony in Amsterdam woonde, werden 8 extra klokken gegoten. Deze werden in het voorjaar van 1679 in de toren gemonteerd. Onze reconstructie van deze uitgebreide versie van de beiaard situeert zich dus in 1680.

Waarom heeft een abdij een beiaard nodig? Welnu, sommige abdijen hadden een beiaard omdat het een prestigieuze manier was om de tijd aan te geven. In Europa hebben de benedictijnse abdijen een belangrijke rol gespeeld in het gebruik en de verspreiding van apparaten om de tijd te meten en het dagelijkse werk en gebed te organiseren: waterklokken, zonnewijzers en mechanische klokken (die vanaf het einde van de 13e eeuw in klokkentorens werden geïnstalleerd).

De verdeling van de dag in 12 uren (van zonsopgang tot zonsondergang) komt voort uit de vijf hoofdgebeden die op regelmatige tijdstippen werden gehouden en waardoor de dag werd verdeeld in vier hoofdblokken. Daarbij werd elk blok verdeeld in drie uren (Romeins systeem, 12 uur daglicht) of twee uren (Iers systeem, 8 uur daglicht). Dit laatste is nog terug te zien bij sommige abdijzonnewijzers uit de Vroege Middeleeuwen. In de Hoge Middeleeuwen kreeg het Romeinse systeem de overhand op het Ierse systeem, zodat iedereen de periode met daglicht in 12 uur verdeelde. Eenmaal men mechanische klokken begon te gebruiken, stapte men over van daglichturen (die in de winter korter zijn dan in de zomer) naar uren met een vaste duur.

Een klokkentoren was een zeer belangrijk element in het reguleren van het leven in een middeleeuwse abdij of stad, zij verschijnen in het begin van de 12^de eeuw. Door het luiden van de torenklok werd aangegeven wanneer de stadspoorten en winkels geopend werden of wanneer de kerkdiensten begonnen. Vanaf ongeveer 1330 krijgen torenklokken een wijzerplaat om de tijd visueel aan te geven. De eerste wijzerplaat is misschien toe te schrijven aan Richard van Wallingford, abt van Saint Albans Abbey (Hertfordshire) en uitmuntend klokkenmaker. Maar met meer zekerheid kunnen we dit toewijzen aan de klok die gemaakt werd door De Dondi in Milaan in 1336. Deze wijzerplaten hadden slechts één wijzer, zoals bijvoorbeeld in de kerk van Oosterwijtwerd (Nederland).

Afbeelding 1: Richard of Wallingford, klokkenmaker en abt van Saint Albans Abbey in Hertfordshire rond 1330 (British Library, Cotton Nero D. VII, f.20)
Afbeelding 2: Originele 17^e-eeuwse wijzerplaat met één wijzer, van Oosterwijtwerd (NL)

Aangezien de wijzerplaat in feite de schaduw van een zonnewijzer nabootst, is er een symbolisch verband tussen de vorm van de wijzer en de kosmische structuur. In de wijzerplaat hierboven staat de zon in het midden, terwijl de katholieke kerk op dat moment nog de heliocentrische visie verbiedt. De wijzerplaat in onze abdijreconstructie beeldt dus nog steeds uit dat zon en maan om de aarde draaien, zoals in de klokkentoren van Bern.

De beiaardtoren van Ename domineert duidelijk het dorp, daarmee overduidelijk kenbaar makend door wie het dorp bestuurd werd. Slechts enkele generaties eerder (1582-1615) vluchtte meer dan de helft van de inwoners van Ename naar Nederland en Duitsland tijdens de burgeroorlog tussen katholieken en protestanten (1578-1592), waarschijnlijk omdat zij protestant waren.

Afbeelding1: De tijd wordt aangegeven door een wijzerplaat met één wijzer, met symbolen van zon en maan (afbeelding: Visual Dimension)
Afbeelding 2: De wijzer van de Enaamse wijzerplaat, gebaseerd op het voorbeeld van Zytglogge (afbeelding: Visual Dimension)

In de tijd dat de beiaardtoren van Ename werd gebouwd en het uurwerk werd geïnstalleerd, vond Christiaan Huyghens een veel beter uurwerkmechanisme uit, gebaseerd op een slinger. Dergelijke klokken werden vanaf 1690 in klokkentorens gebruikt. Door de verbeterde precisie kon dit mechanisme middels een tweede wijzer de minuten aangeven.

Deze reconstructie is gebaseerd op enkele belangrijke bronnen. Een zeer unieke bron is de reeks brieven (bewaard in het Stadsarchief van Amsterdam) die Pieter Hemony schreef aan abt De Loose. Deze beschrijven het ontwerp en de realisatie van de eerste beiaard (met 27 klokken, in 1660) en de uitbreiding ervan (met nog eens 8 klokken in 1679). De brieven geven ons veel details over de klokken (tonaliteit, gewicht,…), over de klokkentoren, het uurwerk, etcetera. Zij zijn uit het Frans vertaald en gepubliceerd door André Lehr.

Een andere vooraanstaande bron, geschreven door abt De Loose in 1667 (en gepubliceerd in 1999 in het boek ‘De monnik-manager’ van Guido Tack et al), beschrijft het werk in de abdij, maand na maand, en de vereisten voor alle mensen die in de abdij werkten. Aangezien er geen persoon wordt genoemd om de beiaard te bespelen, kunnen we aannemen dat een van de monniken deze taak vervulde. Of misschien de koster van de parochiekerk van Ename (die ook de leraar van de dorpsschool was).

Dit artikel is een vertaling van The Ename carillon – exterior, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of the Benedictine abbey of Ename
Vertaald met toestemming van Visual Dimension, www.visualdimension.be en Daniël Pletinckx.
Vertaling Ilse Bostyn.