~~ met dank aan Daniël Pletinckx & Visual Dimension bvba, Erfgoedafdeling Cultural Heritage / dit artikel is een vertaling van ‘A city in the making – Velzeke’, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of Ename around the year 1000 / vertaald door Ilse Bostyn / credits: zie onderaan dit artikel

Om het ontstaan van Ename beter te kunnen begrijpen is het belangrijk om meer te weten te komen over de vroegmiddeleeuwse maatschappij in onze contreien. Het is ook uitermate boeiend om te ontdekken hoe in die tijd een stevige basis werd gelegd voor de maatschappij zoals wij die nu kennen.
In twee artikelen legt Daniël Pletinckx uit hoe groot het belang was van Velzeke en Ename. Twee nederzettingen die voorbestemd waren om hun plaats in de rij 'grote middeleeuwse steden van bij ons' in te nemen. 
Maar de geschiedenis nam voor beide een onomkeerbare wending.

Heersers ontlenen hun macht aan de mensen onder hen. We moeten een heerser niet zien als één persoon, maar als een hechte groep mensen die loyaal een gemeenschappelijk leiderschap steunen. Dit is vandaag de dag het geval, dit is altijd het geval geweest in de geschiedenis, dit is een fundamentele eigenschap van beschaving.  Dus als we het hebben over historische plaatsen, ligt het voor de hand om te kijken naar de betrokken mensen, en hoe zij verbonden zijn met deze plaats en met elkaar.

Wanneer de Frankische koning Otto I in 962 door paus Johannes XII wordt uitgeroepen tot keizer van het Heilige Roomse Rijk, probeert hij meer greep te krijgen op zijn uitgestrekte rijk. Een gebied van belang is het grensgebied langs de Schelde dat hij toewijst aan graaf Godfried van Verdun, een zeer loyaal lid van zijn familie, die zowel Karolingische als Ottoonse familiebanden heeft. In 963 trouwt Godfried met Mathilda van Saksen, dochter van Herman van Billung, hertog van Saksen en rechterhand van Otto I. Als huwelijksgeschenk ontvangt Mathilda van Otto I hoogstwaarschijnlijk bezittingen in het grensgebied met West-Francië. Twee van deze eigendommen waren Ename en Velzeke. Hoewel Mathilda afkomstig is uit Saksen, 600 km naar het noordoosten, leeft zij op dat moment in Vlaanderen omdat zij ongeveer een jaar lang getrouwd was met Boudewijn III, de graaf van Vlaanderen, die in 962 op 22-jarige leeftijd stierf aan de pokken.

De regio waarop wij ons concentreren is het graafschap Biest (comitatus Biest), dat een van de vier graafschappen was in de pagus Bracbantensis, en zich uitstrekt van de heuvelrij van de stad Ronse in het zuiden tot de steden Gent en Dendermonde in het noorden. Velzeke, op 15 km van Ename, was een Romeinse vicus van de eerste tot de vierde eeuw na Christus en waarschijnlijk de hoofdstad van het graafschap Biest vanaf het einde van de 9e eeuw.

Hoewel de archeologische opgravingen ons alleen informatie geven over de zone van de kerk, kunnen we
aannemen dat Godfried en Mathilda rond 965 in Velzeke een versterkte residentie bouwden, met daarin een kerk en enkele woongebouwen. De kerk, die gedeeltelijk nog overeind staat, is uitgebreid onderzocht door het archeologische team van het Gallo-Romeins museum in Velzeke.

Afbeelding 1: Sint-Martinuskerk van Velzeke
Afbeelding 2: Opgravingen bij de Sint-Martinuskerk van Velzeke

Dit onderzoek heeft geleid tot een nieuwe 3D-reconstructie van deze Sint-Martinuskerk, de eerste stenen kerk van Velzeke, waarschijnlijk gebouwd tussen 965 en 970. Op basis van verschillende oudere graven in deze kerk vermoeden de archeologen dat deze kerk werd voorafgegaan door een Karolingische houten kerk, hoewel daarvan nog geen directe sporen zijn gevonden.

Tijdens verschillende opgravingen vond het archeologisch team van Velzeke delen van een dubbele gracht rond deze kerk.

Er zijn aanwijzingen dat deze grachtenstructuur doorloopt op de top van de heuvel, aan de oostkant van de kerk, waar andere gebouwen worden verondersteld. Uit geofysisch onderzoek (in 2003) blijkt inderdaad dat er een voortzetting is van de dubbele gracht in oostelijke richting.

Velzeke, dat toen al regionale betekenis had, zou dus een van de residenties van de adellijke familie van Verdun zijn geweest. Meer details vindt u in deze publicatie van Dirk Callebaut.
De kerk was een eenbeukige, dubbelkorige kerk met een uitgebreid oostkoor. Dit laatste suggereert dat er plaatselijke seculiere kanunniken aanwezig waren. Gewoonlijk zorgden dergelijke kanunniken niet alleen voor de religieuze taken (zoals het opdragen van de mis), maar hielden zij zich ook bezig met de administratie van het hof. Er konden ongeveer twaalf personen plaatsnemen in de blinde nissen van dit zogenaamde priesterkoor, dat vandaag perfect bewaard is gebleven.

Het westkoor is tegenwoordig alleen nog zichtbaar door de plaats van de zijdeuren. Het is in de 13e eeuw vervangen door een klokkentoren. Het westkoor zou twee verdiepingen hebben, zoals de reconstructie hieronder aangeeft. We weten niet zeker wat de functie van het westkoor was, het zou gebruikt kunnen zijn als een soort kapel om de mis te vieren voor een kleine groep mensen (zoals de edelen op de site) maar het zou ook een meer symbolische betekenis kunnen hebben en een troon binnenin kunnen hebben.

Normaal gesproken zou een dergelijke nederzetting de kern van een nieuwe stad zijn geweest. Maar de plaatselijke politiek verstoorde dit lot. Wanneer Boudewijn IV 14 jaar oud wordt, wordt hij zelfstandig graaf van Vlaanderen (hij kreeg de graventitel al in 987, als jongen van 8 jaar). Hij reorganiseert zijn positie en geeft grote militaire bevoegdheden aan de plaatselijke heren in Gent en Doornik, beide aan de Schelde. Vermoedelijk wordt ook tussenin een militair steunpunt opgericht in wat vandaag Oudenaarde is. Hierdoor wordt de Ottoonse handelsnederzetting Ename aan de rivier (zie een volgende blogpost) gedwongen haar militaire capaciteit te verbeteren. Ename werd rond 965 door Godfried en Mathilda gesticht als handelsnederzetting aan de Schelde. De spanning loopt op en in 1006 valt de graaf van Vlaanderen Valenciennes aan. Tegenaanvallen van de Ottoonse keizer volgen in 1007 en 1020. Door dit alles verschuift het zwaartepunt en de functie van lokale hoofdstad naar Ename, waardoor Velzeke naar het tweede plan verdwijnt en nooit de stad wordt waarvoor ze was voorbestemd.

Dit artikel is een vertaling van ‘A city in the making – Velzeke’, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of Ename around the year 1000, (27-02-2020)

Vertaald met toestemming van Visual Dimension, www.visualdimension.be en Daniël Pletinckx.

Vertaling Ilse Bostyn.