~~ met dank aan Daniël Pletinckx & Visual Dimension bvba, Erfgoedafdeling Cultural Heritage / dit artikel is een vertaling van ‘Standing strong for more than 1000 years’, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of Ename around the year 1000 / vertaald door Ilse Bostyn / credits: zie onderaan dit artikel

We hebben veel redenen om aan te nemen dat de bouw van de Sint-Laurentiuskerk van Ename al voor het jaar 1000 begon. Zoals we in een eerder weblogartikel hebben gezien, reageerde de jonge Ottoonse keizer Otto III rond 995 op de militaire reorganisatie van Vlaanderen door opdracht te geven tot een groot bouwprogramma in de grensnederzetting Ename. De bouw van de vesting met een grote stenen donjon, op dat moment een van de grootste in West-Europa, werd waarschijnlijk als eerste uitgevoerd, aangezien geconsolideerde C14-dateringen van de gerelateerde lagen van de vesting een datering rond 995 opleveren. 

De bouw van de donjon gaat gepaard met de volledige reorganisatie van de handelsnederzetting, door de gehele burchtzone en handelsnederzetting op te hogen met 1 m grond (om overstromingen van het gebied, zo dicht bij de rivier de Schelde, beter te voorkomen) en een regelmatige perceelstructuur met rechthoekige percelen te creëren. Andere studies tonen aan dat de omleiding van de lokale beek naar de nederzetting (om vers water te leveren, zoals op de afbeelding hieronder) ook kort voor het jaar 1000 plaatsvond. 

Onderdeel van die reorganisatie is ook de bouw van een stenen versie van de kerk van de handelsnederzetting, gewijd aan Sint-Salvator, waarover in een ander weblogartikel meer (De Sint-Salvatorkerk van de handelsnederzetting te Ename). Met andere woorden, de kleine handelsnederzetting krijgt een grote make-over en wordt de hoofdstad van het lokale graafschap Biest. Hoewel Godfried van Verdun officieel de leiding had over de site, was het hoogstwaarschijnlijk zijn zoon Herman van Ename die effectief de leiding had, aangezien zijn vader in 989 gevangen werd genomen en pas in 995 werd vrijgelaten. Herman kreeg officieel de leiding over de site vanaf 998, toen zijn vader stierf (hij ligt begraven in de Sint-Pietersabdij in Gent. 

In de bestaande landelijke nederzetting werd een nieuwe kerk gebouwd gewijd aan Sint-Laurentius, een Italiaanse heilige die erg populair was aan het Ottoonse hof. In overeenstemming met de C14-dateringen van houtskool in de muren van deze kerk, kunnen we aannemen dat de bouw ervan in 995 of kort daarna begon. 

De Sint-Laurentiuskerk – vandaag en hoe ze er waarschijnlijk uitzag in 1020, in glad wit pleisterwerk (foto en reconstructie gemaakt in 2001 door Daniël Pletinckx) 

Oorspronkelijk was de kerk gepland als een eenbeukige kerk met een oostelijk en westelijk koor, maar toen de funderingen klaar waren, veranderden de plannen en kreeg de kerk een basiliekstructuur. Dit is te zien aan de naad in de opgegraven funderingsmuren aan de west- en oostkant van de kerk. Het is mogelijk dat deze wijziging van de bouwplannen verband houdt met de kroning van Otto III tot keizer van het Heilige Roomse Rijk in 996. 

De afmetingen van het schip zijn 2 op 1, dus het middenschip vormt een dubbel vierkant. Daarnaast is het grondplan van de kerk een vierkant en zijn het oostelijk en westelijk koor vierkanten, respectievelijk 1/2 en 3/4 van de grootte van het middenschip. 

De afmetingen van de funderingen van het oostkoor laten zien dat men vanaf het ontwerp van deze kerk van plan was om een dubbel oostkoor te bouwen, hetgeen vrij uitzonderlijk is. Vandaag de dag is de kerk van Ename de enige kerk in West-Europa met een operationeel dubbel oostkoor. Aangezien een dubbel oostkoor wordt geassocieerd met de ceremoniële kroning van een Ottoonse keizer, laat dit zien dat het doel van deze kerk vanaf het begin was om de macht van het Ottoonse rijk te tonen (net als de rest van het bouwprogramma met bijvoorbeeld een grote stenen donjon, ongeëvenaard in die tijd in West-Europa). De echte kroning van de keizer door de paus vond plaats in de oude Sint-Pietersbasiliek in Rome, terwijl een ceremoniële kroning werd gebruikt als politiek machtsvertoon, meestal op een belangrijke liturgische dag zoals Kerstmis, Pasen en Pinksteren. 

Voor een ceremoniële kroning zijn een burcht en twee kerken nodig. De regalia worden in processie van de eerste kerk (in dit geval de Sint-Salvatorkerk) naar de tweede kerk (in dit geval de Sint-Laurentiuskerk) gebracht, vergezeld door het Ottoonse processiekruis, dat bij aankomst in de tweede kerk van zijn stok werd losgemaakt en op het altaar van het bovenste oostelijke koor werd gezet (door middel van een apart voetstuk, zie virtuele reconstructie hieronder). 

We hebben een zeer nauwkeurige virtuele reconstructie gemaakt van de Sint-Laurentiuskerk in 1020, gebaseerd op alle resultaten van de restauratie en opgravingen. Een zeer belangrijke bron is de totale opmeting van de kerk door Zohrak Zohrabyan. Dit onderzoek onthulde niet alleen de oorspronkelijke structuur van de kerk, maar ook de bouwtechnieken die in die tijd werden gebruikt.

Deze digitale dubbelganger van de Sint-Laurentiuskerk toont de oorspronkelijke vorm in 1020 en bevat alle kennis en interpretaties die het resultaat zijn van opgravingen, restauraties en onderzoek in combinatie met uitgebreide studie van historische bronnen en vergelijkbare Ottoonse monumenten en Byzantijnse muurschilderingen. We zullen de verschillende aspecten van deze virtuele reconstructie in toekomstige artikelen behandelen (Visualisation of Ename around the year 1000). Het werk om het bestaande 3D-model van Ename in 1020 te herzien en om te zetten in een interactieve realtime 3D-toepassing is nog gaande en zal hier ook aan bod komen. 

Dit artikel is een vertaling van ‘Standing strong for more than 1000 years’, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of Ename around the year 1000, (25-02-2023)

Vertaald met toestemming van Visual Dimension, www.visualdimension.be en Daniël Pletinckx

Vertaling Ilse Bostyn