~~ met dank aan Daniël Pletinckx & Visual Dimension bvba, Erfgoedafdeling Cultural Heritage / dit artikel is een vertaling van ‘A city in the making – Ename’, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of Ename around the year 1000 / vertaald door Ilse Bostyn / credits: zie onderaan dit artikel

Om het ontstaan van Ename beter te kunnen begrijpen is het belangrijk om meer te weten te komen over de vroegmiddeleeuwse maatschappij in onze contreien. Het is ook uitermate boeiend om te ontdekken hoe in die tijd een stevige basis werd gelegd voor de maatschappij zoals wij die nu kennen.
In twee artikelen legt Daniël Pletinckx uit hoe groot het belang was van Velzeke en Ename. Twee nederzettingen die voorbestemd waren om hun plaats in de rij ‘grote middeleeuwse steden van bij ons’ in te nemen.
Maar de geschiedenis nam voor beide een onomkeerbare wending.

Vandaag is Ename een dorp en voorstad van de stad Oudenaarde. Maar rond 965 werd de kleine landelijke nederzetting genaamd villa Ehinham, geschonken aan Godfried van Verdun en zijn vrouw Mathilde Billung, omgevormd tot een internationale handelsnederzetting. In die tijd was een handelsnederzetting een nieuwe manier om geld te verdienen: als landeigenaar zorg je voor de infrastructuur en de militaire bescherming om goederen te distribueren en te verkopen, en je ontvangt 10% van de prijs als vergoeding. Tegenwoordig kennen we dit systeem als BTW (belasting op de toegevoegde waarde), maar in de 10e eeuw was het een nieuwe manier om inkomsten uit onroerend goed te genereren, naast landbouw.

Het centrum van villa Ehinham lag rond de 9e-eeuwse Sint-Vedastuskerk in het huidige Nederename. Om de handelsnederzetting te stichten werd een geschikt terrein gevonden langs de Schelde, op 1 km van villa Ehinham. Dit terrein bestaat uit een oude rivierduin waarbij de Schelde in een langgerekte lus om de duin heen loopt, hetgeen een uitstekende omgeving biedt voor een haven en handelsnederzetting. Een stuk van de Romeinse weg van Keulen naar Boulogne, die in de 10e eeuw nog bestond, verbond Ename met Velzeke, terwijl andere Romeinse en vroegmiddeleeuwse wegen toegang gaven tot het achterland van de handelsnederzetting. De belangrijkste handelsroute was natuurlijk de Schelderivier, die transport toeliet door lokale en internationale leveranciers.

In een vorig blogartikel legden we uit hoe Boudewijn IV, de jonge graaf van Vlaanderen (14 jaar oud), eind 993 de militaire organisatie van de Vlaamse adel reorganiseerde en er ook voor zorgde dat de Schelde, als grens en economische slagader, onder zijn controle bleef. De graaf van Vlaanderen had reeds forten langs de Schelde, in Gent en Doornik. Hoogstwaarschijnlijk werd tussen beide versterkingen een gelijkaardige ringwalburcht gebouwd in het gebied van de heer van Petegem, het latere Oudenaarde. Petegem was een bestaand Karolingisch hof en de heer van Petegem behoorde tot de inner circle van de graaf van Vlaanderen.

Deze ringwalburcht werd gebouwd naast een natuurlijke haven, tevens gelegen op een zandduin, naast reeds bestaande wegen. Deze natuurlijke haven zorgde voor de naam van de plaats: ‘oude(n)aarde’ of oude (= bestaande) haven. Waarschijnlijk was er al enige bewoning bij deze haven, zoals recente opgravingen hebben aangetoond, dus we nemen aan dat er een kerk werd gesticht binnen de ringwalburcht (we weten uit historische bronnen dat deze Sint-Walburgakerk tussen 994 en 1027 werd gesticht). Hoogstwaarschijnlijk stonden er in dit bolwerk ook houten residentiële en officiële gebouwen (aula) en zorgde de burcht voor de militaire bescherming van de haven.

Aan de andere kant van de rivier volgde al snel een tegeninitiatief. In de zomer van 994 werd de Ottoonse keizer Otto III 14 jaar, in staat om zelfstandig te regeren als Frankische koning. In 995 of kort daarvoor werd graaf Godfried van Verdun, die gevangen zat, vrijgelaten. We kunnen aannemen dat Godfried snel daarna een belangrijk bouwprogramma startte in Ename, met een stenen donjon en een paleisgebouw met een kapel binnen de versterking, een stenen versie van de bestaande Sint-Salvatorkerk in de handelsnederzetting en een nieuwe Sint-Laurentiuskerk in de landbouwnederzetting. Dit bouwprogramma is te zien op de virtuele reconstructie van Ename rond 1020 hieronder. We zien de ommuurde versterking (links) met de donjon en de aula (met Onze-Lieve-Vrouwkapel), de handelsnederzetting (midden) rond de Sint-Salvatorkerk en de landelijke nederzetting (rechts) rond de Sint-Laurentiuskerk.

De uitvoering van dit uitzonderlijke bouwprogramma omvatte ook een volledige reorganisatie van de perceelsstructuur van de handelsnederzetting in een rechthoekig raster. Een deel van dit werk werd waarschijnlijk uitgevoerd onder de zoon van Godfried, Herman van Ename, vanaf 998. Geniet van deze flyover over Ename in 1020, met de landelijke nederzetting rond de Sint-Laurentiuskerk, de handelsnederzetting met haven naast de Sint-Salvatorkerk en de versterking met donjon en paleisgebouw.

De haven is gesitueerd in het lagergelegen deel van het terrein waar de pakhuizen zijn verhoogd om ze te beschermen tegen toevallige overstromingen (zoals bekend van andere hedendaagse havens zoals Tiel). Handelaren van ver weg (Friesland, Engeland, Duitsland,…) of uit de Scheldevallei komen naar de markt om hun goederen te verkopen, zoals te zien is op deze deze video van een Fries schip dat de haven van Ename binnenvaart. Er is bijvoorbeeld aardewerk uit Pingsdorf opgegraven, afkomstig uit de regio rond Keulen. Schepen die goederen uit de Keulse regio vervoerden, hadden een verstevigde bodem nodig om de stroomversnellingen in de buurt van Keulen te kunnen weerstaan (zoals de vroege hulk die ook bekend staat als het Utrechtse schip). Lokaal transport over de rivier maakte gebruik van platbodems (punter).

De Sint-Laurentiuskerk werd waarschijnlijk gebouwd als onderdeel van dit bouwprogramma, dat vermoedelijk begon rond 995. Er zijn redenen om aan te nemen dat de kerk nog niet af was toen Otto III stierf in januari 1002. In een eerder blogartikel richtten we ons op wat we weten over deze Sint-Laurentiuskerk door de opgravingen en restauratie die plaatsvonden van september 1999 tot november 2002.

Dit artikel is een vertaling van ‘A city in the making – Ename’, geschreven door Daniël Pletinckx, website Visualisation of Ename around the year 1000, (28-07-2023)

Vertaald met toestemming van Visual Dimension, www.visualdimension.be en Daniël Pletinckx

Vertaling Ilse Bostyn