~~ met dank aan de Erfgoedsite Ename – pam Ename en conservator Marie-Claire Van der Donckt / met dank aan Maurice Cornelis, medewerker pam Ename / script en foto’s Feesttafel: pam Ename / muziekvideo: The Rosenberg Trio / korte historische duiding: Marc Maryns en Ilse Bostyn

Morena vertelt

Ge wilt dat ik jullie toespreek? Da’s nieuw. Het gebeurt niet vaak dat mensen zoals jullie een zigeuner aan het woord laten. ’t Is daarom dat ge zo weinig over ons weet. Pas op, ’t zijn amusante verhalen, we horen ze overal. Er wordt verteld dat we uw kinderen en uw dieren stelen. Dat we vervloekingen over u uitspreken. Ik snap dat wel. Ge hebt schrik van ons he, omdat we anders zijn, omdat we komen en gaan, omdat we in wagens en in tenten wonen, en niet in huizen, zoals jullie.

Maar geef toe, we brengen leven in de brouwerij. Wat zou de paardenmarkt van Ename zijn zonder ons, de Roma-zigeuners? De paardenkoersen die wij op touw zetten, da’s de gebeurtenis van het jaar. Wreed schoon. Niemand kan een paard zo mooi optuigen als wij. En spannend!

Hebt ge ook een weddenschap afgesloten, gisteren? Dan hoop ik voor jullie dat ge op mijne man gewed hebt. Hij heeft gewonnen, mijne man met zijn zwarte hengst. Nu ja, bijna zwart. We hebben zijn vlekskes een beetje bijgewerkt met schoensmeer.

Mijn man zijn overwinning, dat was ’t schoonste huwelijkscadeau dat hij mij kon geven. We zijn getrouwd. Vanmorgen. De pastoor van Ename heeft ons huwelijk ingezegend. We zijn content dat hij het wilde doen. Alleen een goed kerkelijk huwelijk heeft waarde voor het aangezicht van God.
Er zijn gasten vanuit het hele land op mijn feest, ze hebben dagen gereisd om hier te kunnen zijn. Maar weet ge hoe lang ze mogen blijven? De wet zegt: één dag, en dan moeten ze weer opkrassen. Da’s niet veel he? Vooral voor onze kinderen is dat jammer. We zouden ze graag naar school laten gaan. Dan leren ze lezen en schrijven. Hier in Ename mogen ze toch een paar dagen naar school gaan.

Ach… ons huis is de weg. Maar Ename is voor ons toch een speciale plek. We komen hier al honderden, misschien zelfs duizenden jaren. Daarom… zet voor één avond jullie wantrouwen een keertje opzij. Vanavond is het feest bij de woonwagens, daar aan de Schelde. We steken een heel varken op het spit. Ik zal voor jullie zingen, ik zal voor jullie dansen. Ik zal jullie de toekomst voorspellen als ge met zilver een kruis maakt op mijn handpalm.

Het ‘Feest van duizend jaar’

In het pam Ename (onderdeel van de Erfgoedsite Ename) wacht u een bijzondere belevenis. In één van de museumzalen wordt u gast aan de rijk gevulde en druk bezochte ‘Feesttafel’. Vierentwintig levensechte poppen zitten rond één dis en ieder van hen heeft een verhaal dat alles te maken heeft met Ename over een tijdsspanne van duizend jaar.

In de zaal vindt u een koepelvitrine waarin zich vierentwintig voorwerpen bevinden. Ieder voorwerp hoort bij één van de personages aan de Feesttafel. Op het grote scherm ziet u een film waarin acteurs op boeiende wijze de vierentwintig levensverhalen vertellen. Zo wordt geschiedenis en archeologie plotsklaps tot leven gebracht en krijgt u op een unieke wijze een kijkje in het verleden.

Ga zitten, kies een voorwerp, zie hoe een personage tot leven komt en laat je meenemen door de acteurs in het verhaal over hun eigen specifieke rol in die rijke geschiedenis van Ename.

‘Every world forms its own people, and every person his own world. The two live within one another as best they can.’

Menyhért Lakatos, Hongaars-Roma schrijver

‘Bohemers’ in Ename

De Roma en Sinti volken zijn door de eeuwen heen gediscrimineerd omdat hun levensstijl en aard zo ‘anders’ was. Dat komt tot uiting in de namen die zij kregen op de plaatsen die zij aandeden op hun trektocht. Zo noemde men hen onder andere ‘Egyptenaren’, ‘Gitanos’, ‘Bohemers’. Deze namen verwijzen naar de oorsprong van de volken, in het Midden-Oosten, de Slavische landen en Zuid-Europa. Een oudere oorsprong van de zigeunervolken voert terug naar het Verre Oosten, meer bepaald India.
Algemener bekend is de benaming ‘zigeuners’, een naam waar Roma en Sinti op hun wereldcongres in 1971 een ban over uitspraken. Het is een woord met een neerbuigende betekenis, waarschijnlijk afgeleid van het Duitse ‘ziehende gauner’ (rondtrekkende vagebond).

De ‘Bohemers’, zoals men dit kleurrijke volk in onze contreien noemt, reisden van stad naar dorp, van jaarmarkt naar jaarmarkt. Zo kwamen zij elk jaar rond het feest van Sint Laureijns (10 augustus) naar Ename voor de Feeste t’Ename. Tijdens de dagen van deze eeuwenoude jaarlijkse foor werd een jaarmarkt gehouden. De Roma brachten levende have, paarden en vee, mee om te verkopen. En al hun andere ‘negotie’: kleinwaar die zij van overal meenamen en de hand-en-spandiensten die zij verleenden. Onder hen waren handelaars, kunstenaars, ambachtslieden, circusvolk. In ons dorp waren zij het meest bekend om hun paardenhandel.

In onze dorpen moet hun aanwezigheid opzienbarend zijn geweest. Zij brachten de invloed van vele landen en de kleurigheid van talrijke bezigheden met zich mee waar zij ook kwamen. Zo anders zijn zij inderdaad, met hun bijzondere, ritmische muziek en hun vreemde taal (o.a. het Romani, met vermoedelijke roots in het Sanskriet), de vrouwen met hun uitbundige kleding en gouden sieraden. Gebruiken en tradities die zeer boeiend zijn en een eeuwenoude culturele achtergrond hebben. Maar ja… wat men niet kent, vreest men vaak een beetje. Zo was het niet anders in Ename. De komst van de Roma bracht naast feestelijkheid ook altijd wat spanning met zich mee.

Hun doorgaans temperamentvolle aard en soms mysterieuze passies vond men terzelfdertijd boeiend en beangstigend. Zo is er de mystieke aard van het volk, een diepgeworteld spiritueel leven. Daaruit vloeiend kwamen de meer bijgelovige bezigheden als handlezen en kaartlezen. Zaken die vanzelfsprekend ook commercieel door hen werden uitgebuit, want vele mensen langs hun pad wilden toch graag een blik in hun toekomst werpen en hadden daar wel een muntstuk voor over. Zo is er ook de muziek, met zijn bijzondere ritme en warmte. Diverse Europese muziekstijlen werden door de zigeunermuziek beïnvloed.

Zó anders dan de ‘gewone’ dorpeling of stedeling uit onze contreien zijn de Roma dus niet. Zou het kunnen dat de criminaliteit die hen steevast verweten werd, ook niet zo heel erg verschilde van de sluwe en gewiekste gewoontes die in elk volk terug te vinden zijn? Alleen vielen de oneerlijke praktijken wellicht meer op door hun rondtrekkende aard (waardoor zij altijd onbekenden bleven) en hun compleet andere levensstijl waarin bedelen, stelen en aftroggelen onder bedreiging van vervloekingen een manier konden zijn om te overleven in een pover bestaan. Want natuurlijk had de criminaliteit ook voor een groot deel te maken met de armoede en het sociale isolement waar de Roma in leefden.

Door wettelijke verordeningen die zeer streng waren voor het zigeunervolk werden zij uitgesloten van belangrijke zaken als scholing voor hun kinderen en tijdelijk verblijfsrecht. Zij mochten slechts korte tijd ergens blijven staan met hun woonwagens en tenten. In Ename konden hun kinderen wel enkele dagen les volgen in de kloosterschool. Ervaringen met ‘de bohemerkinderen’ kunt u lezen in het weblogartikel Herinneringen aan mijn jeugd: Christiane (deel 2).

In Ename kampeerden zij op de weidegronden tussen de Paardemarktstraat (het gedeelte dat ook wel ‘het Zondagsstraatje’ wordt genoemd) en de Martijn van Torhoutstraat.
Marc Maryns schrijft hierover het volgende:

Een verslag van de jaarmarkt met paardenmarkt te Ename in 1939 kunt u lezen in het weblogartikel De jaarmarkt, Feeste t’Ename in 1939. Daar vindt u ook unieke foto’s van die gelegenheid.

Een hoefijzer

In de koepelvitrine bij de Feesttafel ontdekt u een hoefijzer. Het behoeft geen uitleg waarom voor dit object gekozen is om de link tussen Ename en de Roma te illustreren. De jaarlijkse paardenmarkt was het hoogtepunt van de ontmoeting tussen beide volken. Honderden paarden en andere dieren werden jaarlijks als levende have verhandeld op de marktpleinen en in de daartoe bestemde weilanden van ons dorp. De koop werd traditioneel gesloten door ‘handjeklap’.

Roma en Sinti, slachtoffers van vervolging

De discriminatie en vervolging van deze nomadische volken is eeuwenoud. Zij bleven door de eeuwen heen een onbegrepen groep. Zij werden gestigmatiseerd als asocialen, werkschuwen, zwervers en criminelen. Plekken waar zij welkom waren bestonden nauwelijks. Gevangenneming, terechtstelling, geseling en brandmerking viel hen te beurt.
Deze vervolging kwam tot een dramatisch hoogtepunt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Honderdduizenden Roma en Sinti werden opgepakt en gedood in de concentratiekampen. Omdat zij in vergelijking met het Joodse volk slecht georganiseerd waren en er voor de Tweede Wereldoorlog geen registratie was voor zigeunervolken, is niet bekend hoevelen zijn omgekomen tijdens deze genocide. Men schat minstens 500.000 personen, maar dat kan veel meer zijn. Een duistere periode in de geschiedenis.

Menyhért Lakatos, Roma-zigeuner van Hongaarse origine, beschrijft op beeldende wijze de aard van zijn volk en de tragiek van hun lot tijdens de vervolgingen.

‘Onze mensen hadden vuur in hun bloed meegekregen. Vuur dat wind noch winter, hoe nors ook, vermocht te doven.’ En ‘Als de wind verkeerd stond, beet de rook ons in de ogen.’
(Uit ‘Bittere Rook’, Menihért Lakatos).

In schoonheid afsluiten

Het verhaal van de Roma en Sinti is tragisch en kleurrijk terzelfdertijd. We zijn geneigd om veel van het zigeunerleven zoals het was te romantiseren. In werkelijkheid was het een hard en moeilijk leven.
Maar… deze volken hebben ons door de eeuwen heen ook kennis laten maken met unieke tradities. In ons dorp, zoals in vele plaatsen, hebben zij een onuitwisbare indruk nagelaten. Daarom wil ik dit weblogartikel afsluiten met de kunst die zij zo voortreffelijk beheersen: de muziek.

The Rosenberg Trio met ‘Miro Tata Mimer’.
Stochelo en Nous’che Rosenberg op gitaar en Nonnie Rosenberg op contrabas. Zonen van de Roma die inspiratie vonden in hun eigen volksziel en bij hun grote voorbeeld Django Reinhardt, Sinti en legendarisch gitarist in de jaren ’30.